آگاهی از تاریخ ادبیات فارسی و بزرگان علم و ادب می‌تواند الگوی خوبی برای زندگی ما و آیندگان باشد. در طول تاریخ، نبوغ و استعداد بزرگان شعر، نقش بسیاری در حکومت‌ها، اخلاق و رفتار مردم زمان داشته است. پروین اعتصامی‌یکی بهترین شاعران معاصر ایرانی و از زنان شاعر خلاق در طول تاریخ ادبیات فارسی ایران بوده که سروده‌هایی از خود بر جای گذاشته که همچنان بزرگان علم و ادب این آثار را تحسین میکنند. در ادامه این مطلب از پیام عدالت به بررسی زندگینامه پروین اعتصامی‌می‌پردازیم.
پروین اعتصامی‌کیست؟
پروین اعتصامی‌یکی از شاعران معاصر و بانوی ماندگار شعر فارسی است که برخی بزرگان علم و ادب او را از جمله بزرگترین شاعران زن ایران به حساب می‌آورند. شعرهایی که پروین اعتصامی سروده؛ در باب اندیشه نو و انتقادهای اجتماعی است. این بانوی شاعر در سرودن شعرهای خود توجه بسیاری به قشر ضعیف جامعه داشته که همین موضوع سبب شده سروده‌های او طرفداران زیادی بین رهروان علم و ادب داشته باشد.
اگر در تاریخچه زبان و ادبیات فارسی نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که بانو پروین اعتصامی‌تنها شاعر زنی است که شعرهای سیاسی انتقادی را با نگرشی زنانه و خلاقانه سروده است. بزرگان شعر و ادب، پروین اعتصامی‌را استاد سبک مناظره در ادبیات فارسی می‌دانند.
در دیوان پروین اعتصامی، اشعار تعلیمی‌و مضامین اخلاقی به سبک مناظره سروده شده است. بیان روان اشعار پروین اعتصامی، سبب زیبایی و ماندگاری این اشعار در ذهن دوستداران علم و ادب شده است. این بانوی ایرانی در جوانی درگذشت و به همین دلیل تنها یک دیوان شعر زیبا از او به جا مانده است.
بیوگرافی پروین اعتصامی
مشهورترین شاعر زن ایران را پروین اعتصامی‌می‌دانند. روز تولد پروین اعتصامی‌بیست و پنجم اسفند ماه است که در تقویم رسمی‌کشور ثبت شده و جشنواره ادبی نیز هر ساله در این روز به نام پروین برگزار میشود.
«رخشنده اعتصامی» متخلص به پروین در چند دهه عمر خود، اشعاری زیبا و ماندگار برجای گذاشت. پدر او، یوسف نام داشته که از مترجمان و شاعران خلاق زمان خود به شمار می‌رفت.
ذوق و استعداد شاعری پروین با همراهی پدرش شکوفا شد. پروین اعتصامی‌زبان‌های فارسی، انگلیسی و عربی را نزد پدر خود، یوسف اعتصامی‌آموخت و از ۷ سالگی در زمینه سرودن شعر شروع به فعالیت کرد. بسیاری از شعرهای پروین اعتصامی‌که در دوران کودکی و نوجوانی سروده بود، پس از مرگش مشهور شد. پروین اعتصامی، در زبان و ادبیات فارسی نقشی پررنگ دارد و دلیل مشهور شدن او و اشعارش، بیان آنها به زبان ساده و استعداد و خلاقیت او در سرودن اشعار است. از اشعار پروین میتوان به عنوان اشعاری زنانه یاد کرد که تا کنون هیچ زنی نتوانسته به زیبایی شعرهای او، بسراید.
جالب است بدانید هنگامی‌که پروین اعتصامی‌تخلص پروین را برای خود انتخاب کرد، نام خود را نیز در شناسنامه به نام پروین تغییر داد. تا پیش از انتخاب تخلص پروین، نام پروین در بین نامهای دختران ایرانی وجود نداشت. به همین دلیل، ملک الشعرای بهار از پروین به عنوان شاعری سنت شکن یاد میکند. پروین در وصف نام زیبای زنانه خود شعر زیبای زیر را سروده است:
ز غبار فکر باطل، پاک باید داشت دل تا بداند دیو، کاین آئینه جای گرد نیست
مرد پندارند پروین را، چه برخی ز اهل فضل این معما گفته نیکوتر، که پروین مرد نیست
پس از منتشر شدن نخستین اشعار پروین، بسیاری می‌گفتند که این شعرها را یک مرد سروده است. شعری که در بالا ذکر کردیم را پروین در پاسخ به این گمان سروده است. بزرگان فرهنگ و ادب فارسی همچون سعید نفیسی از ویژگیهای شخصیتی پروین یاد میکنند. سعید نفیسی، نویسنده و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی بیان میکند که «پروین شخصیتی آرام و باوقار داشت و هیچ زمانی او را بی حوصله ندیدم، پروین اهل خودستایی نبود». خانه پروین اعتصامی‌در شهر تبریز قرار دارد و پس از درگذشت او، به موزه تبدیل شده است. در موزه پروین، تعدادی از کتاب‌های او نگهداری میشود.
همسر پروین اعتصامی
رخشنده اعتصامی، در نوزدهم اسفند ماه سال ۱۳۱۳ میلادی با پسرعموی پدر خود «فضل الله اعتصامی‌گرکانی» ازدواج کرد و به کرمانشاه رفت. فضل الله اعتصامی‌گرکانی، فردی نظامی‌و رئیس شهربانی شهر کرمانشاه بود. زندگی پروین و فضل الله اعتصامی‌گرکانی تنها دو ماه دوام داشت. پروین به دلیل روحیه لطیف خود نتوانست با روحیه نظامی‌همسر خود کنار بیاید. سرانجام در روز چهاردهم مرداد سال ۱۳۱۴ شمسی پروین و همسر او از یکدیگر جدا شدند. پروین پس از جدایی هیچ چیزی درباره علت ناموفق بودن ازدواج خود به کسی نگفت و فقط چند بیت درباره ازدواج ناموفق خود سروده است:
ای گل، تو ز جمعیت گلزار، چه دیدی؟ جز سرزنش و بد سری خار، چه دیدی؟
ای لعل دل افروز، تو با این همه پرتو جز مشتری سفله، به بازار چه دیدی؟
رفتی به چمن، لیک قفس گشت نصیبت غیر از قفس،ای مرغ گرفتار، چه دیدی؟
چند ماه پس از جدایی پروین از همسرش، دیوان شعر او با رضایت پدرش «اعتصام الملک» منتشر شد. دیوان شعر پروین در سال ۱۳۱۴ به چاپ رسید. این دیوان شعر، شامل شش هزار و ۵۰۰ بیت غزل، قصیده، قطعه و مثنوی است. پروین، دیوان شعر خود را تا پیش از سی سالگی سروده بود. دیوان شعر او پس از چاپ مورد توجه و تحسین اقشار مختلف مردم و بزرگان علم و ادب قرار گرفت.
فرزند پروین اعتصامی
در مورد فرزند پروین اعتصامی‌باید گفت، طبق آنچه ثبت شده، او فرزندی نداشته است.
تاریخ و علت مرگ پروین اعتصامی
پس از چاپ دیوان شعر پروین، او در سال ۱۳۱۵ به عنوان کتابخانه دار، در دانشگاه خوارزمی‌امروزی مشغول به کار شد. پروین پس از گذشت ۹ ماه از فعالیت در کتابخانه، دست کشید. کتاب‌هایی که پروین از آنها نگهداری می‌کرده به دانشگاه تهران منتقل شده‌اند. نقل شده که در پشت جلد برخی از کتاب‌ها اظهارنظرهایی ثبت کرده است.
در دی ماه سال ۱۳۱۶ اعتصام الملک پدر پروین درگذشت. پروین اعتصامی‌در فروردین ماه سال ۱۳۲۰ خورشیدی به بیماری حصبه مبتلا و در خانه بستری شد. در همین روزها، برادرش در پی انتشار دیوان دوم اشعار پروین بود. هر روز که از ابتلای او به بیماری حصبه می‌گذشت، وضعیت سلامتی او بدتر می‌شد. پروین در ۳۴ سالگی در تاریخ ۱۵ فروردین سال ۱۳۲۰ خورشیدی، در اثر همین بیماری درگذشت.
پیکر پروین پس از فوتش از تهران به شهر قم متنقل و در کنار آرامگاه پدرش در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. شرایط حکومتی آن زمان مانع برگزاری مراسم یادبود رسمی‌برای این شاعر مشهور شد. بر سر سنگ قبر این شاعر بزرگ، شعری از خود او نوشته شده است:
اینکه خاک سیهش بالین است اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی ز ایام ندید هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آنهمه گفتار امروز سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند دل بی دوست دلی غمگین است
خاک در دیده بسی جان فرساست سنگ بر سینه بسی سنگین است
بیند این بستر و عبرت گیرد هر که را چشم حقیقت بین است
هر که باشی و ز هر جا برسی آخرین منزل هستی این است
آدمی‌هر چه توانگر باشد چون بدین نقطه رسید مسکین است
اندر آنجا که قضا حمله کند چاره تسلیم و ادب تمکین است
زادن و کشتن و پنهان کردن دهر را رسم و ره دیرین است
خرم آنکس که در این محنت گاه خاطری را سبب تسکین است
آثار پروین اعتصامی
از آثار به جا مانده از پروین اعتصامی، میتوان به دیوان اشعار زیبای او اشاره کرد. دیوان او شامل ۲۳۸ قطعه و اشعاری زیبا که در قالب‌های قصیده، غزل و مثنوی است. غزل‌های سروده شده توسط پروین اعتصامی‌به زیبایی اشعار عاشقانه حافظ است. دیوان شعر پروین با حمایت پدر او اعتصام الملک در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به چاپ رسید.
اغلب اشعار پروین اعتصامی‌که در دیوان او وجود دارند، سالها قبل در مجله‌های بهار، منتخبات آثار هشترودی و امثال و حکم دهخدا به چاپ می‌رسیدند. آن زمان که پروین به عنوان یک زن ایرانی دیوان شعر خود را به چاپ رساند، جامعه ادبی و فرهنگی ایران در دست مردان جامعه بود. از عوامل زیبایی دیوان پروین، میتوان به بیان روان، اندیشه وسیع و خلاقانه، دیدگاهی زنانه و عاطفی و لحن انتقادی اجتماعی اشاره کرد.
پروین با چاپ دیوان خود موفق به کسب نشان درجه سه علمی‌از طرف وزارت معارف و اوقاف کشور شد. او از پیروان تلفیق دو سبک شاعران خراسان و عراق بوده است. اشعار اخلاقی و پندآموز پروین به سبک خراسانی و همانند اشعار دیوان ناصر خسرو قبادیانی است، اما اشعار مناظرات داستانی پروین به سبک اشعار عراقی سروده شده است. یکی از معروف ترین آثار پروین اعتصامی، شعر «بنفشه مژده نوروز میدهد ما را» است که با خواندن این شعر متوجه می‌شوید پروین در سرودن اشعارش روحیه لطفی داشته است:
به لاله نرگس مخمور گفت وقت سحر که هر که در صف باغ است صاحب هنریست
بنفشه مژده‌ی نوروز میدهد ما را شکوفه را ز خزان وز مهرگان خبریست
بجز رخ تو که زیب و فرش ز خون دل است بهر رخی که درین منظر است زیب و فریست
جواب داد که من نیز صاحب هنرم درین صحیفه ز من نیز نقشی و اثریست
میان آتشم و هیچگه نمی‌سوزم هماره بر سرم از جور آسمان شرریست
علامت خطر است این قبای خون آلود هر آنکه در ره هستی است در ره خطریست
بریخت خون من و نوبت تو نیز رسد بدست رهزن گیتی هماره نیشتریست
خوش است اگر گل امروز خوش بود فردا ولی میان ز شب تا سحر گهان اگریست
از آن، زمانه بما ایستادگی آموخت که تا ز پای نیفتیم، تا که پا و سریست
یکی نظر به گل افکند و دیگری بگیاه ز خوب و ز شب چه منظور، هر که را نظریست
نه هر نسیم که اینجاست بر تو میگذرد صبا صباست، به هر سبزه و گلش گذریست
میان لاله و نرگس چه فرق، هر دو خوشند که گل بطرف چمن هر چه هست عشوه‌گریست
تو غرق سیم و زر و من ز خون دل رنگین بفقر خلق چه خندی، تو را که سیم و زریست
ز آب چشمه و باران نمی‌شود خاموش که آتشی که در اینجاست آتش جگریست
هنر نمای نبودم بدین هنرمندی سخن حدیث دگر، کار قصه دگریست
گل از بساط چمن تنگدل نخواهد رفت بدان دلیل که مهمان شامی‌و سحریست
تو روی سخت قضا و قدر ندیدستی هنوز آنچه تو را مینماید آستریست
از آن، دراز نکردم سخن درین معنی که کار زندگی لاله کار مختصریست
درونمایه اشعار پروین اعتصامی
پروین را یکی از بزرگترین شاعران معاصر زن می‌شناسند و از اشعار وی، به عنوان نمونه مثالی تربیت و اخلاق نام می‌برند. سبک نگارش و دیدگاه‌های خاص پروین باعث شد که در تاریخ ادبیات این مملکت، نامی‌ماندگار شده و تا به امروز در آسمان ادب ایران بدرخشد.
اثرگذاری پدر پروین در زندگی وی انکار نشدنی است اما ارتباط با بزرگان آن زمان نیز نقش خود را در ایجاد سبک ادبی وی، ایفا کرد. واقعیت اینجاست که پروین تحت تاثیر شرایط زمانه و تحولات سیاسی بود و این رویدادهای اجتماعی، قالب شعری وی را ایجاد کردند و توانستند خط فکری منحصربه‌فردی برای پروین ایجاد کنند.
پروین اعتصامی‌در دوره‌ای زندگی کرد که فرمان مشروطه امضاء شد. برای ایرانیانی که جز ستم پادشاهی و ظلم اربابان، سبک دیگری از فرمانروایی را به خود ندیده بودند، این اتفاق عظیمی‌به حساب می‌آمد که طبیعتاً در اشعار پروین نیز منعکس شد. علاوه بر رویدادهای اجتماعی داخل کشور، در خارج از مرزها نیز جنگ جهانی دوم در حال رخ دادن بود و شرایط مناسبی برای زندگی وجود نداشت. بر تخت نشستن رضاشاه نیز، عامل دیگری بود تا پروین اعتصامی، رنگ و بوی سیاسی به اشعار خود بدهد و با ادبیات خود به مبارزه با فقر، بی‌عدالتی اجتماعی و…برخیزد.
مهمترین درونمایه اشعار پروین، ظلم ستیزی است و جز توجه به مسائل اجتماعی، کمتر نکته‌ای در اشعار ایشان منعکس شده است.
یکی دیگر از مسائلی که در مورد این شاعر بزرگ وجود دارد، درک بالای او از کتاب‌های ادبیات کلاسیک ایران است. او به خوبی حافظ و فردوسی را می‌شناسد و به ادبیات غرب نیز مسلط است. به همین جهت می‌تواند این دو سبک ادبی را با هم تلفیق کرده و شعری نو و خاص بسراید که به کلی با اشعار دیگر بزرگان هم‌دوره خود متفاوت است.
نباید فراموش کرد که پروین اعتصامی‌به هرحال به قالب مثنوی و قصیده پایبند است و به تأسی از حافظ شیرازی، تلاش دارد که مضامین اخلاقی را به قالب نظم درآورد.
در سخنوری، هیچکس به پای پروین نمی‌رسد. او چنان رندانه نقد میکند که مستمع به وجد آمده و کلام وی را به گوش جان می‌سپارد. این شاعر بزرگ معاصر، پیرو سبک افرادی مثل ناصرخسرو بوده و بیشتر در حوزه‌های عرفانی و اخلاقی، اشعاری سروده است اما گاهاً نقبی هم به مضامین دیگر زده است.
مهمترین ویژگی اشعار پروین این است که از سبک شاعران بزرگی مثل سعدی و حافظ تاثیر گرفته و تلاش کرده همچون این دو بزرگوار، اشعاری به سبک خراسانی و عراقی بسراید و مضامین مهم اخلاقی و اجتماعی را به بهترین شکل ممکن، به قالب نظم درآورد.
دیوان پروین اعتصامی‌برای اولین بار به همت استاد ملک الشعرای بهار منتشر شد و در دیباچه این دیوان، ارزش ادبی و ویژگیهای اشعار پروین به قلم ملک الشعرا تشریح شده است. در این دیوان، بیش از ۱۵۰ قصیده و مثنوی گنجانده شده است که هر یک از آنها، خاطره‌ای در ذهن بیننده به وجود خواهند آورد و به گوش جان وی، آشنا هستند.
پروین در دیوان خود نیز اذعان داشته که تمام هنر خود را مدیون پدر است و کتاب مزبور را نیز به ایشان تقدیم کرده است. آسمان ادبیات و شعر ایران، مزین به حضور زنان زیادی نیست اما برای اثبات هنر زنان این سرزمین، استناد به اشعار پروین اعتصامی‌کافیست. او در کنار شاعران و ادیبان زن ایران، توانسته‌اند روح زنانه خود را به دنیای شعر و ادب القاء کرده و اثر خود را بر ادبیات این مملکت بزرگ بگذارد. پروین اعتصامی‌نامیست که تا سالها فراموش نخواهد شد و هر فرهیخته ادب‌دوستی، آن را به یاد خواهد آورد.
پروین اعتصامی‌از نگاه دیگران
پروین اعتصامی‌از معدود شاعرانی است که نه تنها در دوران خود، بلکه در نسل‌های بعد نیز مورد تحسین و تمجید بسیاری از ادیبان و بزرگان ادب فارسی قرار گرفته است. از نگاه استادان و پژوهشگران، او شاعری توانا با زبانی شیوا و فکری ژرف بود که توانست سنت‌های شعر کلاسیک را با مضامین اجتماعی و انسانی در هم بیامیزد.
ملک الشعرای بهار که از نخستین مشوقان او بود، درباره پروین چنین نوشت: »پروین در شاعری، پخته بود و در خردمندی و حکمت، سرآمد هم نسلان خود. او توانست شیوه سخن سرایی سعدی و ناصرخسرو را به شیوه امروزی ارائه دهد.«
او درباره شعر پروین چنین گفته است »:کلامی‌استوار و معانی بلند، او را از دیگر شاعران هم‌عصرش جدا میکند. شاعری که در دل اشعارش، نغمه‌هایی از حکمت و پند را به گوش جان می‌رساند.«
علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف وقت، نیز هنگام درگذشت او گفت: »پروین نه فقط شاعری توانا، بلکه انسانی والا بود که با زبان شعر، صدای مستضعفان و ستمدیدگان شد.«
نیما یوشیج نیز درباره او چنین بیان کرد»: شعر پروین از دنیایی دیگر است؛ از جایی که درد و امید، هم‌نشین یکدیگرند. او زنی بود که شعرش آیینه‌ای برای انعکاس واقعیت‌های تلخ و گاه شیرین جامعه شد.«
سیمین بهبهانی نیز از نخستین دیدارش با پروین و تأثیری که او در جوانی بر وی گذاشته، سخن می‌گوید. بهبهانی از درگذشت زودهنگام پروین با حسرت یاد کرده و مرگ او را «مرگ فرصت‌ها» می‌داند. در پایان، به این درک می‌رسد که هرکس باید جای خود را در جهان پر کند، نه جای دیگری را، هرچند در جوانی چنین تصوری برایش دشوار بوده است.
سیمین بهبهانی:
از گلی می‌نویسم که جوان مُرد و جوانمرگی مرگِ فرصتهاست، خاصّه آن‌گاه که نیروی بالندگی باشد و رستنگاه به آیین و درین هنگام دریغ از نونهالی که تندبادش برکَند یا آفت دی و تیرش پژمرده کند. به نوجوانی خود دیدمش. با مادرش به خانه ما آمد به دیدار مادرم. و این در ماه اسفند بود. ماهی پس از آن دیدار، به نیمه فروردین به بیماری حصبه درگذشت.
نخستین شعرم را که سروده بودم و مادرم آن را دستکاری کرده بود برایش خواندم. مرا بوسید و برایم آرزوی توفیق کرد. پوستی سپید و گونه‌های گلرنگ و شاداب و دهانی کوچک و لب‌هایی پر داشت و چشمهایی آرام، با نگاهی نه در مسیر موازی. در جوانی تأثیری از او در کار خویش داشتم. می‌خواستم جای خالی او را پر کرده باشم. درآن هنگام او برایم نهایت اعتلای یک شاعر بود و در ذهنم این واقعیت نمی‌گنجید که هرکس باید جای خود را پرکند، نه جای دیگری را.
دعوت پروین از طرف حکومت
پروین اعتصامی‌علاوه بر روحیه لطیف شعری، روحیه مقابله با استبداد داشت. رضاشاه به پروین پیشنهاد تدریس به ملکه و فرزندان او را داد، اما پروین این پیشنهاد را نپذیرفت. روحیه ایستادگی در مقابل استبداد به پروین اجازه حضور در دربار رضاشاه را نمی‌داد. پروین درباره این دعوت حکومتی چنین سروده است:
برزگری پند به فرزند داد کای پسر، این پیشه پس از من تراست
کشت کن آنجا که نسیم و نمی‌است خرمی‌مزرعه، ز آب و هواست
دانه، چو طفلی است در آغوش خاک روز و شب، این طفل به نشو و نماست
هرچه کنی کشت، همان بدروی کار بد و نیک، چو کوه و صداست
نان خود از بازوی مردم مخواه گر که تو را بازوی زور آزماست
گفت چنین، کای پدر نیک رای صاعقهٔ ما ستم اغنیاست
پیشهٔ آنان، همه آرام و خواب قسمت ما، درد و غم و ابتلاست
قوت، بخوناب جگر میخوریم روزی ما، در دهن اژدهاست
عدل، چه افتاد که منسوخ شد رحمت و انصاف، چرا کیمیاست
پیر جهاندیده بخندید کاین قصهٔ زور است، نه کار قضاست
مردمی‌و عدل و مساوات نیست زان، ستم و جور و تعدی رواست
مردم این محکمه، اهریمنند دولت حکام، ز غصب و رباست
آنکه سحر، حامی‌شرع است و دین اشک یتیمانش، گه شب غذاست
لاشه خورانند و به آلودگی پنجهٔ آلودهٔ ایشان گواست
خون بسی پیرزنان خورده است آنکه بچشم من و تو، پارساست
تیره‌دلان را چه غم از تیرگیست بی خبران را، چه خبر از خداست
سر لوحه قرار دادن بزرگان علم و ادب در زندگی مردم، از نکات مهمی‌است که باعث پیشرفت کشور در زمینه‌های مختلف میشود. الگو گرفتن از پروین اعتصامی‌و همت او در سرودن اشعار باید مورد توجه زنان ایران قرار بگیرد. شما میتوانید با مطالعه کتاب‌های نفیس شاعران بزرگ ایرانی، قدمی‌در راستای شناخت این بزرگان و فرهنگ و ادب فارسی بردارید.
